Περιπλάνηση στον θαυμαστό κόσμο της Τυπογραφίας.

Αυτόν που άρχισε να... ξεδιπλώνεται από την εποχή του Γουτεμβέργιου (1455)   Ηταν όνειρο και στόχος από παλιά, από τότε που σ’ ένα υπόγειο τυπογραφείο της εφημερίδας “Παρατηρητής”, στην οδό Ν. Πλαστήρα στα Χανιά, έκανα τα “πρώτα βήματα” της δημοσιογραφικής μου διαδρομής. Χρειάστηκαν τριάντα και... χρόνια για ν’ αρχίσει η υλοποίηση. Προσπάθεια επίπονη, δαπανηρή αλλά τόσο συναρπαστική, ελκυστική. Μια πλειάδα συνεργατών και ιδιαίτερα ο Μιχάλης Γρηγοράκης, εβοήθησαν και το όνειρο έγινε πραγματικότητα.   Σήμερα ένα μικρό Μουσείο Τυπογραφίας, αλλά και μια Βιβλιοθήκη Κρητικού Βιβλίου, με δαπάνες της εφημερίδας “Χανιώτικα Νέα” και μόνο, είναι επισκέψιμα. Γίνεται αντικείμενο θαυμασμού ιδιαίτερα από τον μαθητόκοσμο και ευκαιρία για επιστροφή πίσω στο χρόνο, τότε που οι τυπογράφοι “μιλούσαν” με τις τυπογραφικές πλάκες, τα τυπογραφικά μηχανήματα, τα έκαναν κομμάτι από τη ζωή τους. Και επαρουσίαζαν κομψοτεχνήματα - εκδόσεις.   Στην εποχή των “κομπιούτερς” της ταχύτητας, μια, έστω και για λίγο, επιστροφή, στον ήρεμο και δημιουργικό καλλιτεχνικό κόσμο της Τυπογραφίας, μέσα από το Μουσείο της εφημερίδας “Χανιώτικα Νέα” είναι σίγουρα ένα ευχάριστο διάλειμμα και μια ξεχωριστή εμπειρία.

 

Ιστορία της Τυπογραφίας 

Τυπογραφία, η τέχνη της αναπαραγωγής κειμένων ή εικόνων με τη χρήση κινητών ανάγλυφων στοιχείων. Παραδοσιακά βασιζόταν στην αποτύπωση κειμένων ή εικόνων σε αντίγραφα με το μελάνωμα των προς εκτύπωση μερών και τη μεταφορά του μελανιού στο χαρτί με την άσκηση πίεσης. Η εξέλιξη της τυπογραφίας με την πάροδο των αιώνων έχει φθάσει στις μέρες μας στην εκτύπωση κειμένων και εικόνων, όχι με τυπογραφικά στοιχεία αλλά με φωτοχημική δράση, όμως το τελικό προϊόν, η τυπωμένη σελίδα, μένει πάντα το ίδιο.

Οι απαρχές της τυπογραφίας εντοπίζονται στην Κίνα, με την εφεύρεση των κινητών στοιχείων το 1041 μ.X. από τον Πι Σενγκ (Pi Sheng). Τα στοιχεία αυτά ήταν αρχικά πήλινα και εξελίχθηκαν σε ξύλινα και μεταλλικά, η εφεύρεση όμως δεν γενικεύθηκε στην Κίνα, ίσως λόγω της μεγάλης ποικιλίας του κινέζικου αλφάβητου.

Στην Ευρώπη, πατέρας της τυπογραφίας θεωρείται ο Γουτεμβέργιος, καθώς συνέλαβε την ιδέα της τυπογραφικής μεθόδου στο σύνολό της (χυτά στοιχεία, στοιχειοθεσία, χειροκίνητο πιεστήριο και τυπογραφική μελάνη). Το πρώτο χρονολογημένο έντυπο (απόσπασμα της Δευτέρας Παρουσίας) με χρήση κινητών στοιχείων τυπώθηκε στο Μάιντς της Γερμανίας το 1454. Το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε στην Ευρώπη με χρήση κινητών στοιχείων θεωρείται ότι είναι η Βίβλος που τυπώθηκε επίσης στο Μάιντς γύρω στο 1455. Οι πρώτες γραμματοσειρές που χρησιμοποιήθηκαν προέρχονταν από την καλλιγραφία της εποχής.

Μέχρι τον 15ο αιώνα τα βιβλία ήταν χειρόγραφα, γράφονταν δηλαδή στο χέρι από καλλιγράφους και αντιγραφείς με αποτέλεσμα να είναι σπάνια, ακριβά και ως εκ τούτου προσιτά μόνο σε λίγους και εκλεκτούς.

Η εμφάνιση της τυπογραφίας σε σκοτεινές εποχές, συνετέλεσε στην ευρύτερη διάδοση της γνώσης και μαζί με αυτήν στη γέννηση της ελπίδας για ένα καλύτερο αύριο. Λειτούργησε ως μέσο διάδοσης του διαφωτισμού και έδωσε το έναυσμα για την αφύπνιση ψυχών και συνειδήσεων.

Η πρώτη χρονολογημένη ελληνική έκδοση θεωρείται ότι είναι η “Γραμματική” του Κωνσταντίνου Λάσκαρη η οποία τυπώθηκε το 1476 (είκοσι τρία μόλις χρόνια μετά την πτώση της Πόλης) στο Μιλάνο , με χαράκτη των (πρώτων) ελληνικών στοιχείων τον Κρητικό Αντώνη Δαμιλά. Η άνθιση της ελληνικής τυπογραφίας ξεκίνησε μακριά από τα τουρκοκρατούμενα ελληνικά εδάφη, στην Ιταλία, με ελληνικά τυπογραφεία κυρίως στη Βενετία, αλλά επίσης στη Ρώμη, το Μιλάνο και άλλες πόλεις. Παρότι υπάρχουν ενδείξεις ότι εκδόσεις ελληνικών βιβλίων στη Βενετία πραγματοποιούνταν ήδη από το 1471, το πρώτο χρονολογημένο βιβλίο που εκδόθηκε στη Βενετία ήταν η “Βατραχομυομαχία”  που τυπώθηκε το 1486 και μάλιστα από Κρητικό τυπογράφο, τον Λαόνικο Πρωτοπαπά .

Τα στοιχεία της μελέτης του Ν.Ε. Σκιαδά υποδεικνύουν ότι Κρήτες της Βενετίας διέπρεψαν στην τυπογραφία ως εκδότες αλλά και τεχνικοί τυπογραφείου. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ένα απόσπασμα από στιχούργημα που αποδίδεται στον λόγιο Μάρκο Μουσούρο για τους Κρήτες τεχνικούς του τυπογραφείου:

 

“Κρης γαρ ο τορνεύσας,

τα δε χαλκεία Κρης ο συνείρας,

Κρης ο καθ’ έν στίξας, Κρης ο μολυβδοχύτης,

Κρης δαπανά νίκης ο φερώνυμος αυτός ο κλείων,

Κρης τάδε. Κρης ήπιος αιγίοχος”.

 

Το επίγραμμα αυτό προτάσσεται ενός από τα αριστουργήματα της τυπογραφικής τέχνης, πρόκειται για το “Μέγα Ετυμολογικόν”, που εκδόθηκε το 1499 στη Βενετία από την εκδοτική εταιρεία των Νικολάου Βλαστού και Ζαχαρία Καλλέργη (Καλλιέργη) (4). 

Η τυπογραφική δραστηριότητα των Ελλήνων της διασποράς συνεχίστηκε με σημαντικές ελληνικές εκδόσεις και σε άλλες πόλεις της Ευρώπης όπως η Βιένη, η Λειψία, η Βουδαπέστη, το Λονδίνο, το Παρίσι καθώς και στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και τις Κάτω Χώρες.

Στη Βιένη έκανε άλλωστε την εμφάνισή της στις 31 Δεκεμβρίου 1790 και η πρώτη (εξακριβωμένα) ελληνική εφημερίδα, η “Εφημερίς” που εξέδιδαν δύο φορές την εβδομάδα οι αδελφοί Μαρκίδες Πουλίου.

Η εξέλιξη της τυπογραφίας καθυστέρησε πολύ στον Ελλαδικό χώρο, καθώς η τουρκική κυριαρχία δεν έδινε περιθώρια ανάπτυξης μίας εφεύρεσης που συνέβαλε αποφασιστικά στην εξάπλωση των ιδεών και στην άνοδο του πολιτιστικού επιπέδου των λαών. Η τυπογραφία ήταν λοιπόν απαγορευμένη κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, όχι μόνο για τους υπόδουλους Ελληνες, αλλά και για τους Τούρκους.

Αξιόλογες τυπογραφικές προσπάθειες σημειώθηκαν ταυτόχρονα το 1819 σε δύο σημαντικές πνευματικές εστίες της υπόδουλης Ελλάδας, στις Κυδωνίες της Μικράς Ασίας και στη Χίο, όμως με το ξέσπασμα της επανάστασης του 1821 οι Κυδωνίες καταστράφηκαν και μαζί με αυτές και το τυπογραφείο. Ακολούθως, ένα χρόνο αργότερα, με τη σφαγή της Χίου, και αυτό το τυπογραφείο έπεσε θύμα της εκδικητικής μανίας των Τούρκων. Στην Κέρκυρα υπήρχε επίσης τυπογραφείο, όμως ο Άγγλος κυβερνήτης των Ιονίων Νήσων είχε απαγορεύσει την παροχή οποιασδήποτε υπηρεσίας στην ελληνική επανάσταση.

Τον Ιούνιο του 1821 ο Δημήτριος Υψηλάντης έφερε στην Ύδρα, από την Τεργέστη, ένα τυπογραφείο το οποίο μετά από περιπέτειες λειτούργησε μέσα σε ένα τζαμί στην Καλαμάτα από τους τυπογράφους των κατεστραμμένων πια Κυδωνιών. Σε αυτό το τυπογραφείο τυπώθηκαν οι πρώτες προκηρύξεις της επανάστασης και η πρώτη εφημερίδα της επαναστατημένης Ελλάδας, η “Σάλπιγξ Ελληνική”.

Κατά τη διάρκεια του αγώνα και άλλα πιεστήρια εγκαταστάθηκαν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας (Κόρινθος, Μεσολόγγι, Ναύπλιο, Ύδρα, Αθήνα), αλλά τα περισσότερα καταστράφηκαν από τις επιδρομές των Τούρκων. Το 1828, με την εγκατάσταση του Καποδίστρια ως Κυβερνήτη της Ελλάδας, ιδρύθηκε στο Ναύπλιο η πρώτη “Εθνική Τυπογραφία” του ελεύθερου κράτους.

Στην Κρήτη, σύμφωνα με τη μελέτη του Μιχάλη Γρηγοράκη το 1831, τυπώθηκε στα Χανιά από τους Αιγύπτιους κατακτητές η εφημερίδα “Βακάι Γκιρίτ” σε γλώσσα ελληνική και αραβική, που τυπωνόταν σε τυπογραφείο που είχαν φέρει οι ίδιοι για τον σκοπό αυτό. Η πρώτη κρητική φωνή ελευθερίας, η εφημερίδα “Κρήτη” εμφανίστηκε κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1866, χωρίς μόνιμο τόπο έκδοσης. Με την ανακήρυξη της Κρήτης σε Γενική Διοίκηση κυκλοφόρησε η “Κρήτη”, η ημιεπίσημη εφημερίδα της Τουρκικής Διοικήσεως.

Από τότε και μέχρι το 1981, περίοδο που κατέγραψε η μελέτη αυτή, τα Χανιά γνώρισαν μια πλούσια εκδοτική άνθιση στον τομέα του καθημερινού και περιοδικού Τύπου με την κυκλοφορία πάνω από 200 εντύπων καθώς και την έκδοση παραρτημάτων, προκηρύξεων και δελτίων Τύπου, που κυρίως κυκλοφόρησαν κατά τη διάρκεια της κατοχής από τις αντιστασιακές οργανώσεις.

Πολλά από τα παραπάνω “ορόσημα” της ιστορίας της τυπογραφίας, καθώς και πολυάριθμα μηχανήματα και εργαλεία τυπογραφίας εκτίθενται στους χώρους του Μουσείου Τυπογραφίας, σκιαγραφώντας τη μακριά πορεία και εξέλιξη της τέχνης αυτής, αλλά επίσης συνδέοντας το τελικό αποτέλεσμα - βιβλίο, εφημερίδα, περιοδικό αλλά και οποιοδήποτε άλλο έντυπο - με τη διαδικασία παραγωγής του.

 

 

(1) Ν.Ε. Σκιαδάς, “Χρονικό της Ελληνικής Τυπογραφίας”, Gutenberg, Αθήνα, 1976

(2) Χριστίνα Μπάνου, “Λαόνικος ο Κρης και Αλέξανδρος Χάνδακος”, Εφημερίδα “Καθημερινή”, ένθετη έκδοση “Επτά Ημέρες”, “Κρήτες Τυπογράφοι στην Αναγέννηση”, 25 Ιανουαρίου 2004.

(3) Γ.Σ. Πλουμίδης, “Το Βενετικόν Τυπογραφείον του Δημητρίου και του Πάνου Θεοδοσίου (1755-1824)”, Αθήνα, 1969.

(4) Δύο αντίτυπα του σπάνιου αυτού βιβλίου υπάρχουν στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων.

(5) Μιχάλης Γρηγοράκης, “Χανιώτικος Τύπος 1831-1981”, Χανιά 2004.