Το βράδυ της 14ης Αυγούστου 1909 όλοι οι δρόμοι οδηγούσαν στο Γουδί. Όχι το σημερινό που είναι τίγκα στη πολυκατοικία, αλλά σε μια μακρινή από την Αθήνα περιοχή όπου βρισκόντουσαν οι εγκαταστάσεις της Φρουράς Αθηνών.

Η κατ’ άλλους «επανάσταση», για άλλους «κίνημα» που ξεκινούσαν οι στρατιωτικοί δεν ήταν άγνωστο στους πολλούς. Ούτε και στους κυβερνώντες. Σχεδόν το περίμεναν.

* Ο ανθυποπλοίαρχος Δεμέστιχας κατευθύνθηκε στο Γουδί επικεφαλής ναυτών και ενόπλωνΜακεδονομάχων. Είχε πολεμήσει κι αυτός στη Μακεδονία. Κανείς δεν τον σταμάτησε. Μάλιστα επειδή η κυβέρνηση που περίμενε τις εξελίξεις είχε φέρει τμήματα χωροφυλάκων από την περιφέρεια όταν συναντήθηκε το τμήμα του Δεμέστιχα με τους χωροφύλακες οι τελευταίοι προτίμησαν να κοιτάξουν αλλού!

 

 

* Άλλο τμήμα χωροφυλακής στην πλατεία Ρηγίλλης πήγε να σταματήσει ενόπλους, αλλά ο επικεφαλής τους δείχνει ένα χαρτί του Χατζημιχάλη που έγραφε: «Θα αντιταχθείτε εις τον στρατόν;». Ο υπομοίραρχος Διοσκουρίδης όχι μόνο δεν τους εμποδίζει, αλλά λέει: «Συντασσόμεθα. Αναμένομεν διαταγάς»

* Ο αρχηγός του κινήματος Νίκος Ζορμπάς με τον λογαγό Φικιώρη περνούν από την εφορία υλικού στην οποίο ήταν επικεφαλής ο Ζορμπάς και δίνει διαταγή να φορτωθούν σε κάρα τουφέκιακαι φυσίγγια που πήραν το δρόμο για το Γουδί. Κι εδώ δεν υπήρξε αντίδραση.

* Οι τελευταίοι ξενύχτες – μιλάμε για δύο τα ξημερώματα – βλέπουν τα ένοπλα τμήματα και ταχειροκροτούν. Αντίσταση πουθενά. Η σχεδόν πουθενά.

* Στο Νοσοκομείο Συγγρού ο διοικητής του Ζαφειρόπουλος επικοινωνεί με τον πρωθυπουργόΔημήτρη Ράλλη.

- Να τους χτυπήσεις» τον διατάζει στο τηλέφωνο

- Θέλω έγγραφη διαταγή του υπουργού

- Θα την έχεις αμέσως. Είναι δίπλα μου ο υπουργός. Κύριε Μανουσογιαννάκη συντάξατε και υπογράψατε τη διαταγή.

- Όχι κύριε Πρόεδρε, δεν υπογράφω διαταγή αδελφοκτόνου αιματοχυσίας, απαντά μεγαλόφωνα και κοντά στο ακουστικό ο Μανουσογιαννάκης για να τον ακούσει κι ο Ζαφειρόπουλος.

- Τότε παραιτηθείτε, ουρλιάζει ο Ράλλης.

- Πολύ ευχαρίστως. Καληνύχτα σας του λέει κι ακούγεται η πόρτα που χτυπά δυνατά πίσω του.

Μετά απ’ όλα αυτά πώς να μην επικρατήσει το κίνημα;

 

Συνωστισμός στο Γουδί

 

 

Στο Γουδί είχαν συγκεντρωθεί 449 αξιωματικοί, 2.546 στρατιώτες και ναύτες και 67 χωροφύλακες του αντιμοίραρχου Σπυρομήλιου. Α, είχαν μαζί τους και 22 πυροβόλα.

Πρωθυπουργός τότε ήταν ο Δημήτρης Ράλλης, αγγλόφιλος ο οποίος μερικές εβδομάδες νωρίτερα είχε διαδεχτεί τον γερμανόφιλο Γεώργιο Θεοτόκη.

Η κυβέρνηση, αλλά και το παλάτι, ο βασιλιάς Γεώργιος Α’, θορυβήθηκαν. Έστειλαν στο Γουδί τον δήμαρχο Αθηναίων Σπύρο Μερκούρη και τον προσωπάρχη του υπουργείου Στρατιωτικών Αναστάσιο Παπούλια, για να ξεκινήσουν διαπραγματεύσεις με τους στασιαστές.

- Παραίτηση της κυβέρνησης

- Αμνήστευση των αξιωματικών για το κίνημά τους

Αυτές ήταν οι δύο πρώτες απαιτήσεις. Η δύναμη που είχε συγκεντρωθεί στο Γουδί για τα δεδομένα της εποχής ήταν τεράστια και προξενούσε τρόμο.

Τρόμο σε ποιους; Ο κόσμος δέχτηκε με ευχαρίστηση τη παρέμβαση του στρατού. Έτσι κι αλλιώς μέχρι τότε οι εθνικές ταπεινώσεις διαδέχονταν η μία την άλλη.

 

Η παραίτηση Ράλλη 

 

 

Ο πρωθυπουργός Δημήτρης Ράλλης δεν μπορούσε παρά να παραιτηθεί. Δεν είχε τα μέσα να αντιμετωπίσει το κίνημα. Στις 16 Αυγούστου σχηματίστηκε κυβέρνηση υπό τον Κυριακούλη Μαυρομιχάλη. Η πρώτη της ενέργεια ήταν να αμνηστεύσει τους κινηματίες. Η δεύτερη να δώσει τα στρατιωτικά υπουργεία σε μέλη του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» που είχε οργανώσει το Κίνημα. Οσυνταγματάρχης Λαπαθιώτης ορκίστηκε υπουργός Στρατιωτικών και ο πλοίαρχος Δαμιανόςαντίστοιχα Ναυτικών. Δέκα μέρες μετά αποκρινόντουσαν από το στράτευμα ο Διάδοχος Κωνσταντίνος και οι πρίγκιπες Νικόλαος, Χριστόφος, Ανδρέας, Γεώργιος. Το κίνημα λοιπόν είχε επικρατήσει πλήρως και είχε επιβάλει απόψεις που δεν θα τολμούσε να επιβάλει καμία κυβέρνηση. Τι ήταν όμως οι αξιωματικοί που πήραν τα όπλα κι ανέτρεψαν τη κυβέρνηση;

Κατ’ αρχήν δεν ήταν μία η συνωμοτική ομάδα. Ήταν δύο. Ο «Στρατιωτικός Σύνδεσμος» που αποτελούσαν οι ανώτεροι αξιωματικοί και είχε αρχηγό το Νίκο Ζορμπά και ο «Σύνδεσμος Υπαξιωματικών» που ήταν ο πιο δραστήριος με αρχηγό τον ταγματάρχη Γεώργιο Καραϊσκάκη, εγγονό του οπλαρχηγού του ’21 και βουλευτή Καρδίτσας (τότε δεν υπήρχε ασυμβίβαστο). Οι υπαξιωματικοί ήταν πιο δραστήριοι και ζητούσαν ριζικές αλλαγές στη χώρα σε αντίθεση με τους αξιωματικούς που ήσαν πιο επιφυλακτικοί.

 

Επανάσταση ή Κίνημα;

 

 

Ήταν επανάσταση ή κίνημα αυτό που εκδηλώθηκε πριν από 100 ακριβώς χρόνια, τον Δεκαπενταύγουστο του 1909; Με τη ψυχρή λογική ήταν κίνημα. Δυνάμεις του στρατού επέβαλαν την άποψή τους στην κυβέρνηση. Μόνο που το κίνημα αγκαλιάστηκε από τον κόσμο που ενώθηκε με τον στρατό. Το κίνημα γρήγορα έγινε επανάσταση.

Στην ουσία το 1909 με τη βοήθεια του στρατού και τη έλευση αργότερα του Ελευθερίου Βενιζέλουη αστική τάξη βγαίνει στο προσκήνιο και διεκδικεί ρόλο πρωταγωνιστικό. Η Ελλάδα τρέχει να προλάβει το τρένο της Ευρώπης. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, ο διπλασιασμός του κράτους έγιναν την εξήγησή τους σε αυτά που έγιναν το βράδυ της 15ης Αυγούστου 1909.

Η πολιτική ζωή είχε φθάσει σε αδιέξοδο. Δύο κόμματα, το γερμανόφιλο του Γεωργίου Θεοτόκηκαι το Αγγλόφιλο του Δημητρίου Ράλλη εναλλασσόντουσαν στην εξουσία. Συνήθως η αποτυχία του ενός έφερνε το άλλο στην εξουσία μέχρι τη δική του αποτυχία.

Το Κρητικό ζήτημα ήταν στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας. Οι κρητικοί ήθελαν την πολυπόθητη ένωση με την Ελλάδα, αλλά η τελευταία δεν μπορούσε να τα βάλει με τις Μεγάλες Δυνάμεις.

Οι κυβερνήσεις διακρίνονταν πέρα από την υποτακτικότητα στις Μεγάλες Δυνάμεις κι ένα τρόμο απέναντι στη Τουρκία. Είχε προηγηθεί το φιάσκο με τον πόλεμο του 1897, ενώ από τότε είχε μεσολαβήσει και η επανάσταση των νεοτούρκων (1908) που ενέπνευσε πολλούς Έλληνες αξιωματικούς.

Το πρόβλημα με την Ελλάδα ήταν ότι το κράτος ήταν μικρό, αλλά το έθνος μεγάλο. Οι Έλληνες εκτός Ελλάδος ήταν σαφώς περισσότεροι από τους εντός. Κι υπέφεραν. Ήδη στη Μακεδονία είχε ξεκινήσει η Βουλγαρική πολιτική της ενσωμάτωσης των πληθυσμών. Παρά την αποτυχημένη εξέγερση των Βουλγάρων της Μακεδονίας ανήμερα του Αη Ηλία (20 Ιουλίου 1903) οι εκπρόσωποι των Ρώσων στα Βαλκάνια έδειχναν να είναι το πρώτο φαβορί να καταλάβουν την περιοχή από μία Οθωμανική Αυτοκρατορία που κρατιόταν όρθια με τεχνητές αναπνοές.

Η Αυστροουγγαρία πάλι δεν έκρυβε τις φιλοδοξίες της μετά τη Βοσνία και τη Ερζεγοβίνη να προεκτείνει τις διεκδικήσεις της σε βάρος της Τουρκίας φθάνοντας μέχρι τη Θεσσαλονίκη.

Μέσα σε αυτό το ασφυκτικό περιβάλλον κάθε κυβέρνηση που σέβεται τον εαυτό της θα έπρεπε να ενισχύσει το στρατό. Όμως οι κυβερνήσεις που ανέβαιναν και κατέβαιναν από την εξουσία δεν μπορούσαν να αντιταχθούν στην Αγγλία που ζητούσε ηρεμία και ήθελε να κρατήσει ζωντανή την… ημιθανή Οθωμανική Αυτοκρατορία. Γιατί; Μα αν κατέρρεε η Αυτοκρατορία οι Ρώσοι θα έβγαιναν στο Αιγαίου. Θα έπαιρναν τα Στενά και θα έκοβαν το δρόμο που οδηγούσε στη Βαγδάτη!

Παράλληλα ο αστικός κόσμος εδώ στην Ελλάδα ήθελε δικαιώματα. Μια νέα τάξη είχε ξεπηδήσει στις αρχές του 20ου αιώνα. Έμποροι, επιστήμονες διεκδικούσαν τη θέση τους στην κοινωνία. Και φυσικά στη νομή της εξουσίας. Όλοι ήθελαν κάτι καινούργιο που θα τους εκφράζει.

 

Ο Καραϊσκάκης, ο Ζορμπάς και ο Πάγκαλος

 

 

Η επανάσταση του 1909 ξεκίνησε από τους υπαξιωματικούς που είχαν επικεφαλής τον ταγματάρχη και βουλευτή Καρδίτσας Γεώργιο Καραϊσκάκη. Και σιγά σιγά απλώθηκε σε όλες τις βαθμίδες του στρατεύματος. Όλα άρχισαν τον Μάϊο του 1909 και αιτία ήταν η συμπεριφορά των πριγκίπων στο στράτευμα. Οι πρώτες συσκέψεις έγιναν στο σπίτι του ανθυπολοχαγού Θόδωρου Πάγκαλου που αργότερα έγινε διάσημος για τα πραξικοπήματά του. Ήταν ο παππούς του σημερινού βουλευτή του ΠΑΣΟΚ.

Παράλληλες κινήσεις γίνονται και από λοχαγούς. 

 

 

Το καλοκαίρι του 1909 συνωμοτούν:

• υπαξιωματικοί

• ανθυπολοχαγοί

• λοχαγοί

Κάποια στιγμή οι τρεις αυτές ομάδες ενώθηκαν. Κι όπως συμβαίνει στο στρατό οι ανώτεροι επέβαλαν τη θέλησή τους στους κατώτερους που ήθελαν πιο ριζικές αλλαγές, όπως την έξωση του ίδιου του βασιλιά!

Η διοικούσα επιτροπή που συγκροτήθηκε ονομάστηκε «Στρατιωτικός Σύνδεσμος» ενώ πλούσια ήταν η δράση και στην περιφέρεια.

Η αρχηγία του Συνδέσμου ανατέθηκε στον συνταγματάρχη του Πυροβολικού Νίκο Ζορμπά ο οποίος ήταν διοικητής της Σχολής Ευελπίδων, άρα γνώριζε τους περισσότερους από νεαρής ηλικίας, αλλά τελευταία είχε μετατεθεί – δυσμενώς – στην εφορία υλικού.

 

…Κοινό μυστικό

 

 

Μπορεί μια κίνηση στρατιωτικών να γίνει αντιληπτή από την κυβέρνηση κι αντί να διαλυθεί ή έστω να συλληφθούν οι επικεφαλής της να πέφτει η ίδια η κυβέρνηση; Ναι μπορεί αν είμαστε στην Ελλάδα του 1909. Στις 25 Ιουνίου στο σπίτι του υπολοχαγού Χρήστου Χατζημιχάλη έχουν συγκεντρωθεί 181 αξιωματικοί. Αν και στρατιωτικοί δεν έχουν πάρει ιδιαίτερα μέτρα ασφαλείας. Κάνουν φασαρία, καπνίζουν με αποτέλεσμα ο καπνός να βγαίνει από τα παράθυρα και… μιλούν δυνατά και πολύ. Ο φρούραρχος Αθηνών ο Σχινάς μπαίνει στο σπίτι με τους άνδρες του και προσπαθεί να πάρει από το τραπέζι το πρωτόκολλο του Στρατιωτικού Συνδέσμου που ήταν έτοιμοι να υπογράψουν οι κινηματίες. Δεν τα καταφέρνει, φεύγει άπρακτος και ειδοποιεί σχετικά τη κυβέρνηση. Ο Θεοτόκης προτίμησε να παραιτηθεί αντί να τα βάλει με τους στρατιωτικούς. 

 

 

Η απόδραση από το Μεταγωγών

 

 

Η κυβέρνηση Ράλλη προσπαθώντας να κάνει επίδειξη δύναμης συλλαμβάνει δύο από τα βασικά στελέχη του Στρατιωτικού Συνδέσμου. Τους αξιωματικούς Σάρρο και Ταμπακόπουλο και τους κλείνει στο Μεταγωγών.

Μέρα μεσημέρι ο Θόδωρος Πάγκαλος αποφασίζει να τους ελευθερώσει. Πάει στην Ομόνοια βρίσκει μια «Βικτώρια» (άμαξα με δύο άλογα) τα συμφωνεί με τον οδηγό της Γιάννη Λατέρνα και μπαίνει στο Μεταγωγών μέρα μεσημέρι, «την ώρα που κοιμάται όλη η Ελλάδα» όπως έλεγε. Και πραγματικά κάτω από συνθήκες που θυμίζουν κινηματογραφική ταινία τους απελευθερώνει!

 

Επίλογος

 

 

Τι έμεινε από την επανάσταση του 1909; Η διάθεση για αλλαγή που είχε ο κόσμος, ο Βενιζέλος που ήρθε στην Αθήνα με πρωτοβουλία του Στρατιωτικού Συνδέσμου και η νέα προσπάθεια για αλλαγή σε όλους τους τομείς. Το διάστημα εκείνο μπήκαν οι βάσεις της στρατιωτικής αναδιοργάνωσης που οδήγησε στις επιτυχίες των Βαλκανικών πολέμων, στο διάστημα εκείνο η Ελλάδα πρόλαβε, έστω και στο… τσακ, το τρένο του εκσυγχρονισμού που επέβαλε ο 20ος αιώνας ο οποίος είχε μπει πριν από λίγο.

 

Διαβάσαμε πριν γράψουμε

 

 

Βουρνά Τάσου: Γουδί, το κίνημα του 1909, σειρά «Τα φοβερά ντοκουμέντα», εκδόσεις Φυτράκη, Αθήνα 1976

Γρηγοριάδη Φοίβου: Η επανάστασις του 1909 και ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος, περιοδικό Εικονογραφημένη Ιστορία, τεύχος 14, Αύγουστος 1969

Ρίζα Σωτήρη: Η στρατιωτική επέμβαση του 1909, περιοδικό Εικονογραφημένη Ιστορία, τεύχος 494, Αύγουστος 2009

Ρούσσου Γεώργιου: Νεώτερη Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 5ος, Έκδοση Ελληνική Μορφωτική Εστία, Αθήνα 1976

Στεργίου Ανδρέα: Από το κίνημα στο Γουδί στη δικτατορία του Μεταξά, περιοδικό Εικονογραφημένη Ιστορία, τεύχος 494, Αύγουστος 2009

Συλλογικό: Η Μεγάλη Ιστορία του 20ου αιώνα, τόμος 1, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002

Συλλογικό: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 14ος, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972

Συλλογικό: Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τόμος 6ος, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003

Συλλογικό: Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 14ος, εκδόσεις Δομή, Αθήνα, χχε